Ekeinos – czy użycie tego zaimka w J 16:13 dowodzi osobowości Ducha?

W rozważanym przez nas wersecie z J 16:13 trynitarianie widzą jeszcze dwa inne argumenty mające rzekomo świadczyć o osobowości Ducha Świętego. Obydwa zasadzają się na zupełnym niezrozumieniu zasad rządzących gramatyką grecką i zazwyczaj prezentowane są przez anglosaskich apologetów, których intuicja językowa jest zupełnie odmienna od greckich autorów Nowego Testamentu. Jeden z nich wypowiada się w następujący sposób:

„Duch Święty nie jest ‘czymś’. Nie jest bezosobową mocą czy siłą, lecz osobą Boską. Choć grecki rodzajnik słowa ‘duch’ jest rodzaju nijakiego, grecki tekst Nowego Testamentu zawsze poprzedza określenie Ducha Świętego zaimkiem osobowym ‘On’, nigdy natomiast zaimkiem o rodzaju nijakim ‘to’ (J 16:13).”1

Biorąc pod uwagę fakt, że książka, w której zawarte są powyższe słowa, napisana jest przez autora przedstawianego jako „profesor teologii biblijnej i historycznej Spurgeon’s College i wykładowca Uniwersytetu Londyńskiego”, zdumiewać musi jego stopień ignorancji lub też zwykłego niedbalstwa. W swej argumentacji powołuje się on na tekst z J 16:13, jednak przede wszystkim należy zauważyć, że w języku greckim w ogóle nie występuje tam żaden zaimek osobowy (ego, su, autos/aute/auto), lecz jedynie zaimek wskazujący ekeinos. Bruce Milne prawdopodobnie myli te części mowy, ponieważ w wielu anglojęzycznych przekładach rzeczywiście występuje w tym miejscu angielski zaimek osobowy „he”,2 dodatkowo pisany nierzadko dużą literą.3 Problem jednak polega na tym, że w grece jest inaczej, a obowiązkiem każdego szanującego się uczonego jest dokładne sprawdzenie przesłanek mających udowadniać prezentowaną tezę. I tak, podczas gdy angielski He/he dla każdego Anglosasa ma dość oczywisty wydźwięk osobowy, to jednak grecki ekeinos dla żadnego Greka takiego nie posiadał. W grece bowiem, podobnie jak w języku polskim, zaimki osobowe jak również wskazujące, w żaden sposób nie niosą z sobą treści o osobowości pojęcia, do którego się odnoszą. Znaczenie słowa ekeinos, to po prostu „tamten, ów” i może ono dotyczyć zarówno osób, jak i rzeczy.4 To ostatnie występuje na przykład w poniższym wersecie:

Mt 17:27 (VNT)
27. Aby zaś nie urazić ich, poszedłszy nad morze rzuć haczyk i tę, która wyjdzie pierwsza, rybę weź, i otwarłszy usta jej znajdziesz starter, Ten (ekeinos) wziąwszy, daj im za mnie i ciebie.

Jak widać, słowo ekeinos odnosi się tutaj do monety, nie zaś do osoby. Oczywiście, nie jest to pojedynczy przypadek nieosobowego desygnatu omawianego terminu, o czym każdy może się przekonać sięgając do konkordancji. Wydaje się więc, że w przypadku przekładów anglojęzycznych, najbardziej prawidłowym tłumaczeniem ekeinos byłoby this one, lub that one, co nadawałoby całości bardziej neutralne znaczenie, dokładnie takie, jakie ma miejsce w języku źródłowym.5

Oprócz niefrasobliwych twierdzeń niektórych anglosaskich autorów o rzekomym stosowaniu do terminu „Duch Święty” zaimków wskazujących na jego osobowość, zdarza się także inny rodzaj argumentacji oparty na gramatyce J 16:13. Cytowany już wcześniej Jarosław Zabiełło rzuca na ten tekst następe światło:

„Duch (po grecku: to pneuma) jest wyrazem rodzaju nijakiego, lecz w J. 16:13 autor dzieła pogwałca zasady gramatyki greckiej używając w stosunku do Ducha Świętego zaimka męskoosobowego – ekeinos – „on”, a nie „to”, czy „ono”. W J. 16:13 Jezus określił Ducha Św. – ON DUCH (gr. ekeinos to pneuma). Czyżby apostoł Jan aż tak nie znał gramatyki, czy też może chciał uwypuklić fakt osobowości Ducha Świętego stosując do Niego zaimek męskoosobowy?”6

Jak widać więc, autor twierdzi, iż pomimo rodzaju nijakiego przypisanego greckiej formie wyrażenia „Duch Święty” (to pneuma hagion), apostoł Jan we wspomnianym wyżej wersecie odnosi do Ducha zaimek wskazujący rodzaju męskiego – ekeinos. Jednak, jak wykazano wyżej, użycie takiego zaimka nie świadczy żadną miarą o osobowości desygnatu, do którego on się odnosi. Druga teza Jarosława Zabiełły porusza jednak dodatkowy aspekt całej sprawy – według niego Jan złamał zasady greckiej gramatyki, ponieważ wyrażenie „Duch Prawdy” (τὸ πνεῦμα τῆς ἀληθείας to pneuma tes aletheias) jest rodzaju nijakiego, stojący zaś przed nim zaimek wskazujący ekeinos – rodzaju męskiego. Aby Czytelnik lepiej zrozumiał na czym polega argument Jarosława Zabiełły, wstawiam poniżej fragment z J 16:7-13 w tłumaczeniu Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej, zmieniając jednak roboczo termin „Duch Prawdy” na „Tchnienie Prawdy”, ponieważ ten pierwszy w grece jest rodzaju męskiego i sprawia, że cała argumentacja nie jest zbyt jasna, natomiast ten drugi występuje w rodzaju nijakim, takim samym jak jego grecki pierwowzór.

J 16:7-13
7. Lecz ja mówię wam prawdę: Pożyteczniej jest dla was, abym odszedł. Jeśli bowiem nie odejdę, Pocieszyciel7 do was nie przyjdzie, a jeśli odejdę, poślę go do was.
8. A gdy on przyjdzie, będzie przekonywał świat o grzechu, o sprawiedliwości i o sądzie.
9. O grzechu, mówię, bo nie uwierzyli we mnie.
10. O sprawiedliwości, bo idę do mego Ojca i już więcej mnie nie zobaczycie.
11. A o sądzie, bo władca tego świata już jest osądzony.
12. Mam wam jeszcze wiele do powiedzenia, ale teraz nie możecie tego znieść.
13. Lecz gdy przyjdzie on,8 Tchnienie prawdy,9 wprowadzi was we wszelką prawdę. Nie będzie bowiem mówił sam od siebie, ale będzie mówił to, co usłyszy, i oznajmi wam przyszłe rzeczy.

Czy więc faktycznie mamy tu do czynienia ze złamaniem reguł gramatyki greckiej? Wydaje się to być niemożliwe. Ekeinos nie odnosi się bowiem bezpośrednio do Ducha (Tchnienia) Prawdy, lecz do Parakletosa, wymienionego w wersecie 7. Przyznaje to zresztą cytowany już Remigiusz Popowski w swoim Wielkim słowniku grecko–polskim Nowego Testamentu, w którym pod hasłem ekeinos czytamy między innymi:

“ekeinos – ów, tamten. 1. Samodzielnie, a. Dla oznaczenia jakiejś odległej osoby lub rzeczy… b. Dla oznaczenia osoby lub rzeczy bezpośrednio przedtem wymienionej…” 10

Do kategorii 1.b zostają zaliczone między innymi cytowane teksty z Ewangelii Jana 16:8, 13, 14 zawierające słowo ekeinos i odnoszące się, jak wspomniano wcześniej, nie tyle do wyrazu „Duch”, ile do słowa „Pocieszyciel”. Ponieważ ten ostatni jest rodzaju męskiego (ho parakletos), wobec tego zaimek wskazujący przybiera dokładnie taki właśnie rodzaj. Wyrażenie „Duch Prawdy” należy zaś traktować jako wtrącenie rządzące się własnymi zasadami gramatycznymi i z tego powodu poprzedzone odpowiadającym mu rodzajnikiem to. Dokładnie tego samego zdania jest znany trynitarny gramatyk Daniel Wallace, gdy omawia pokrewny fragment z Jana 15:26 tłumacząc właściwie ekeinos jako that one. Oto jego słowa, które potraktujmy jako podsumowanie tego tematu:

Użyte w tym miejscu słowo eκεinosczęsto bywa traktowane przez badaczy Nowego Testamentu jako potwierdzenie osobowości Ducha. Takie podejście jest oparte na założeniu, że odniesieniem do ekeinosjest pneuma: ‘zaimek rodzaju męskiego ekeinosjest użyty w Jana 14:26 i 16:13-14 w odniesieniu do słowa pneumawystępującego w rodzaju nijakim, w celu podkreślenia osobowości Świętego Ducha’.11 Jednakże jest to pogląd błędny. We wszystkich powyższych wypowiedziach Jana, pneuma stoi w apozycji do rzeczownika rodzaju męskiego. Rodzaj ekeinos nie ma więc nic do czynienia z rodzajem nijakim słowa pneuma. Tym, co poprzedza ekeinos, jest w każdym przypadku słowo parakletos, a nie pneuma. […] Zaimek ekeinos dotyczy wersetu 7, w którym wymieniony jest parakletos. W związku z tym, że parakletosjest rodzaju męskiego, więc zaimek też jest w tym samym rodzaju. I jeśli ktoś chciałby twierdzić, iż w owym fragmencie jest zawarty pogląd o osobowości Ducha, to takie przekonanie musiałoby być oparte na opisie natury Pocieszyciela i na tym, co jest o tym powiedziane, nie zaś na domniemanych niuansach gramatycznych. W rzeczywistości, trudno byłoby znaleźć jakikolwiek tekst, w którym słowo pneuma jest gramatycznie związane z rodzajem męskim.”12

Przypisy

1 B. Milne, Poznaj prawdę. Kompendium teologii chrześcijańskiej, str. 157.

2 ASV, ESV, ISV, KJV, NIV, RV, Rotherham, WEB.

3 HCSB, YLT, Weymouth.

4 Zob. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, str. 182.

5 Zob. przypis do J 16:13 w New English Translation. Pomimo tego, że przekład tłumaczy ekeinos jako he, to jednak w przypisie przyznaje, że jego greckie znaczenie to that one.

6J. Zabiełło, Osobowość i Boskość Ducha Świętego, [online], https://watchtower.org.pl/jz-duch.php, [dostęp: 1 sierpnia 2018].

7 W grece: ὁ παράκλητος, ho parakletos – rodzaj męski.

8 W grece: ἐκεῖνος ekeinos – rodzaj męski.

9 W grece: τὸ πνεῦμα τῆς ἀληθείας to pneuma tes aletheias – rodzaj nijaki.

10 R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, str. 182.

11 R. Young, Intermediate New Testament Greek, str. 78; cyt. za: D.B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics, str. 331.

12 D.B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics, str. 331, 332 (tłum. własne).

Photo by Aaron Burden on Unsplash