Autor: Arkadiusz Wiśniewski
Kiedy poruszamy kwestię Trójcy, koniecznie musimy zdefiniować sobie znaczenia słowa monoteizm. Niemal zawsze na samym początku dyskusji pojawia się bowiem argument oparty na prostym i pewnym wydawałoby się rozumowaniu. Brzmi ono mniej więcej tak: jest oczywiste, że Bóg jest jeden a cała reszta tzw. bogów to bogowie fałszywi. Skoro więc Bóg jest jeden a Pismo nazywa Pana Jezusa Bogiem (a nazywa), to albo jest On bogiem fałszywym, albo też jest tym jedynym prawdziwym Bogiem, o którym wspomina Biblia.
Sugeruje się, że innego wyboru nie ma i tak naprawdę zwolennicy poglądu unitariańskiego unikając utożsamiania Go z Bogiem JHWH muszą zepchnąć Zbawiciela do grona fałszywych bogów. W niniejszym artykule spróbuję zmierzyć się z tą argumentacją, zaczynając od analizy desygnatów terminu Bóg/bóg (hebr. – el, eloah, elohim; gr. – theos), przechodząc przez znaczenie samego terminu, a kończąc na kwestii nazywania w Piśmie Pana Jezusa Bogiem i pogodzeniu tego faktu z monoteizmem.
Bóg JHWH
Nie ulega wątpliwości, iż termin „Bóg” odnosi się do Najwyższej Istoty we wszechświecie, Stwórcy wszystkich rzeczy, do Boga Izraela – JHWH.
Rdz 14:22 BT2
Ale Abram odpowiedział królowi Sodomy: 'Przysięgam na Jahwe, Boga (hebr. – elohim) Najwyższego, Stwórcę nieba i ziemi’.Wj 20:2 BT2
’Ja jestem Jahwe, twój Bóg (hebr. – elohim), którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli’Je 10,10 BT2
Jahwe natomiast jest prawdziwym Bogiem ((hebr. – elohim), jest Bogiem żywym i Królem wiecznym.1 Krl 18,39 BT2
Cały lud to ujrzał i upadł na twarz, a potem rzekł: 'Naprawdę Jahwe jest Bogiem (hebr. – elohim)! Naprawdę Jahwe jest Bogiem!’.
W odniesieniu do jedynego Boga JHWH zastosowanie tego tytułu znajdujemy w ponad 2000 miejscach Biblii. Powyższe przykłady wystarczą na zademonstrowanie tego oczywistego faktu. Interesujące jest jednak to, że Bóg JHWH nie jest jego jedynym adresatem. Poniżej przykłady.
Aniołowie i ludzie
Ps 8:6 BG
6. Albowiem mało mniejszym uczyniłeś go od Aniołów (hebr. – elohim), chwałą i czcią ukoronowałeś go.Ps 8:6 BT
6. Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich (hebr. – elohim), chwałą i czcią go uwieńczyłeś.
Tłumacze przekładów Biblii Gdańskiej i Biblii Tysiąclecia oddali wyraz elohim jako „aniołowie”. Nie oni jedni – podobnie postąpili Żydzi tłumaczący hebrajską wersję Starego Testamentu na grecki w znanym przekładzie Septuaginty (w skrócie – LXX).
Ps 8:6 (LXX – Ps 8:5)
ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ᾿ ἀγγέλους (elattosas auton brachu ti par’aggelous)Ps 8:6 (Brenton – Ps 8:5 )
Thou madest him a little less than angels (Uczyniłeś go nieco mniejszym niż aniołowie)Ps 8:6 (Vocatio – Ps. 8:5)
Postawiłeś go niewiele niżej od aniołów
Aby zilustrować to dla czytelników nie znających języka greckiego, umieściłem pod spodem angielski przekład Septuaginty dokonany w XIX wieku przez Lancelota Brentona. Przykład powyższy jest znamienny, ponieważ dobrze ilustruje fakt, że dla żydowskich tłumaczy słowo elohim nie zawsze było tożsame z Bogiem JHWH. Terminem tym określali czasami również inne istoty, w tym aniołów.
Dodatkowym argumentem wzmacniającym powyższy wniosek jest potwierdzenie prawdziwości i dokładności takiego tłumaczenia, które znajdujemy w Liście do Hebrajczyków. Gdy Paweł cytuje powyższy fragment Psalmu, słowo elohim w nim występujące tłumaczy podobnie jak w Septuagincie – na aggelous (aniołowie).
Hbr 2:7 Vocatio
ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ᾿ ἀγγέλους (elattosas auton brachu ti par’aggelous)
Jest to dokładny cytat z Psalmu 8:6. Nawet jeśli apostoł Paweł cytuje tutaj bezpośrednio z Septuaginty a nie z Tekstu Masoreckiego, to pamiętać należy, że czyni to pod natchnieniem. Potwierdza zatem prawdziwość zastosowania terminu elohim do aniołów.
Przytoczony fragment nie jest jedynym takim przypadkiem. Oto następny, również z Księgi Psalmów. Poniżej kolejno – przekład z hebrajskiej wersji ST, wersja LXX z tłumaczeniem Brentona oraz na język polski, a na końcu przytoczenie cytatu w Liście do Hebrajczyków.
Ps 97:7 BW
7. … Ukórzcie się przed nim wszyscy bogowie (hebr. – elohim).Ps 97:7 LXX
…προσκυνήσατε αὐτῷ, πάντες οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ (proskynesate auto pantes hoi aggeloi autou)Ps 97:7 (Brenton)
…worship him, all ye his angels (uwielbijcie go, wszyscy jego aniołowie)Ps 97:7 (Vocatio – Ps. 96:7)
…Przed nim składajcie pokłony wszyscy jego wysłannicy.Hbr 1:6 Vocatio
…προσκυνησάτωσαν αυτω πάντες ἄγγελοι Θεου. (proskynesatosan auto pantes aggeloi theou)Hbr 1:6 BW
…Niechże mu oddają pokłon wszyscy aniołowie Boży.
Podobnie jak w pierwszym przykładzie, żydowscy tłumacze Septuaginty tłumaczą elohim na aggeloi (aniołowie) a Paweł pod natchnieniem potwierdza prawidłowość takiego zrozumienia.
Przytoczone argumenty mają spore znaczenie w kontrowersji unitariańsko-trynitarnej, ponieważ ta ostatnia strona często twierdzi, iż jedynym elohim/theos, do którego ten termin stosuje się w sensie pozytywnym, jest Bóg JHWH. Przyznają przy tym, że Biblia mówi co prawda o istnieniu innych elohim/theoi, ale zawsze występują oni jako fałszywi bogowie – w kontraście do jedynego, który jest prawdziwy. Do tego argumentu wrócimy jeszcze później, teraz pragnę jedynie zaznaczyć, że powyżej podane przykłady zadają kłam takiemu twierdzeniu. Biblia nazywa elohim/theoi również inne istoty i najwyraźniej widać, że nie jest to nazewnictwo, które sugeruje jakąkolwiek „fałszywość” owych bytów. Wyraźnie widać to z kontekstu – w pierwszym przypadku mowa jest o naturze aniołów, w stosunku do której Syn został uczyniony „na krótko mniejszym”. Co najmniej więc termin ten zawiera w sobie aniołów służących Bogu Najwyższemu. Podobnie ma się sprawa z cytatem drugim – elohim mający oddać pokłon Synowi Bożemu to aniołowie Boży a nie demony.
O tym, iż Żydzi stosowali w sposób pozytywny termin elohim nie tylko do Najwyższego Boga świadczy poniższe porównanie. W mesjańskim tekście pochodzącym z księgi Izajasza, Jezus zostaje po hebrajsku określony jako El-Gibbor – czyli „Bóg mocny”. Jednakże Żydzi tłumaczący ten werset na grekę, oddali słowo El jako aggelos czyli „anioł”.
Iz 9:6 BG
6. …a nazwią imię jego: Dziwny, Radny, Bóg mocny (hebr. – El Gibbor), Ojciec wieczności, Książę pokoju;Iz 9:6 (LXX – Izaj. 9:5)
…καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ Μεγάλης βουλῆς ἄγγελος· ἐγὼ γὰρ ἄξω εἰρήνην ἐπὶ τοὺς ἄρχοντας, εἰρήνην καὶ ὑγίειαν αὐτῷ (kai kaleitai to onoma autou Megales boules aggelos; ego gar hakso eirenen epi tous arhontas, eirenen kai hugieian auto)Iz 9:6 (Brenton)
…and his name is called the Messenger of great counsel; for I will bring peace upon the princes, and health to him. (…a jego imię brzmi Anioł wielkiej rady; albowiem przyniosę pokój książętom, a jemu zdrowie).Iz 9:5 (Vocatio)
… otrzyma ono imię Wysłannik Wielkiego Planu, Ja bowiem wyślę pokój dla rządców, pokój i uleczenie przez niego
Co ciekawe, to samo hebrajskie wyrażenie El-Gibbor występuje w następnym rozdziale. Poniżej analogiczne porównanie przekładów:
Iz 10:21 (BG)
21. Ostatek nawróci się, ostatek Jakóbowy do Boga mocnego (hebr. – El Gibbor).Iz 10:21 (LXX)
καὶ ἔσται τὸ καταλειφθὲν τοῦ Ιακωβ ἐπὶ θεὸν ἰσχύοντα. (kai estai to kataleifthen tou Iakob epi theon ishuonta)Iz 10:21 (Brenton)
And the remnant of Jacob shall trust on the mighty God (A resztka Jakuba zaufa Bogu Mocnemu)Iz 10:21 (Vocatio)
To co zostanie z Jakuba zaufa wszechmocnemu Bogu
Tym razem słowo El zostaje przetłumaczone na theon czyli na czwarty przypadek rzeczownika theos („Bóg”). Wydaje się więc oczywiste, że tłumacze to samo słowo rozumieli w zależności od kontekstu, raz jako „anioł”, raz jako „Bóg”. Jest to dowodem na to, iż mimo zdecydowanie monoteistycznego stanowiska ówczesnych Żydów, nie widzieli oni żadnej sprzeczności z zastosowaniem słowa elohim czy też el (liczba pojedyncza) do aniołów, czy tez anioła. Jest to wiele mówiący wniosek, ponieważ pozwala nam spojrzeć na panującą ówcześnie terminologię nieco inaczej niż jest to przyjęte w dzisiejszym środowisku chrześcijańskim. Dla większości z nas słowo „Bóg” użyte w pozytywnym sensie, kojarzy się automatycznie z Bogiem JHWH i tylko z Nim. Dla żydów i pierwszych chrześcijan (o czym będzie jeszcze mowa poniżej) nie było to jednak takie oczywiste.
Innym fragmentem, w którym słowo elohim zastosowane jest w sposób pozytywny do innych istot niż Bóg Jahwe jest Psalm 82.
Ps 82:1-8 BL
(1) Psalm Asafa. Jahwe staje na zgromadzeniu bogów (hebr. – elohim), pośrodku bogów (hebr. – elohim) sprawuje sąd.
(2) „Jak długo sądzić będziecie niesprawiedliwie i okazywać pobłażliwość ludziom nieprawym?” Sela
(3) Weźcie stronę biedaka i sieroty, ubogiemu i nędzarzowi prawo przyznajcie!
(4) Uwolnijcie biedaka i uciśnionego, wyrwijcie go z rąk ludzi nieprawych.
(5) Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją, w ciemności krążą, zachwiały się wszystkie podwaliny ziemi.
(6) Powiedziałem: „Bogami (hebr. – elohim) jesteście, wy wszyscy jesteście synami Najwyższego;
(7) ale jak ludzie pomrzecie, upadniecie, jak upadł każdy z władających”.
(8) Powstań, Jahwe, i osądź ziemię, albowiem Twoim dziedzictwem są wszystkie narody.
Spotkałem kilka interpretacji tego tekstu. Niektórzy odnoszą termin elohim do aniołów (np. Orygenes), niektórzy do sędziów Izraela, niektórzy zaś do Kościoła Chrystusowego (Justyn Męczennik). Każda jednak z tych interpretacji uznaje pozytywny wydźwięk znaczeniowy słowa elohim. Przeciwnicy takiego wnioskowania sądzą jednak, iż Bóg używa tego słowa w sensie ironicznym, niejako mówiąc: „twierdzicie, że jesteście bogami lecz jesteście niesprawiedliwi. Wasze sądy nie są moimi sądami. Dlatego mimo tego, że to wy uważacie się za bogów (a nie Ja was za takich uważam), umrzecie tak jak umiera każdy niesprawiedliwy człowiek”. Interpretacja ta byłaby całkowicie dopuszczalna gdyby nie fakt zacytowania Psalmu 82-go przez Pana Jezusa. Szczegółowa analiza kontekstu tego cytatu zdecydowanie wyklucza „negatywne” rozumienie elohim (tzn. takie, które stosowałoby ten termin do fałszywych bogów).
J 10:27-38 (BW)
27. Owce moje głosu mojego słuchają i Ja znam je, a one idą za mną.
28. I Ja daję im żywot wieczny, i nie giną na wieki, i nikt nie wydrze ich z ręki mojej.
29. Ojciec mój, który mi je dał, jest większy nad wszystkich i nikt nie może wydrzeć ich z ręki Ojca.
30. Ja i Ojciec jedno jesteśmy.
31. Żydzi znowu naznosili kamieni, aby go ukamienować.
32. Odrzekł im Jezus: Ukazałem wam wiele dobrych uczynków z mocy Ojca mego; za który z tych uczynków kamienujecie mnie?
33. Odpowiedzieli mu Żydzi, mówiąc: Nie kamienujemy cię za dobry uczynek, ale za bluźnierstwo i za to, że Ty, będąc człowiekiem, czynisz siebie Bogiem.
34. Odpowiedział im Jezus: Czyż w zakonie waszym nie jest napisane: Ja rzekłem: Bogami (gr. – theoi) jesteście?
35. Jeśli nazwał bogami (gr. – theoi) tych, których doszło słowo Boże [a Pismo nie może być naruszone],
36. Do mnie, którego Ojciec poświęcił i posłał na świat, wy mówicie: Bluźnisz, dlatego, że powiedziałem: Jestem Synem Bożym?
37. Jeśli nie wykonuję dzieła Ojca mojego, nie wierzcie mi;
38. Jeśli zaś wykonuję, to choćbyście mi nie wierzyli, wierzcie uczynkom, abyście poznali i wiedzieli, że we mnie jest Ojciec, a Ja w Ojcu.
Spróbujmy wczuć się w atmosferę tamtych słów i przestawić się na sposób myślenia trynitarian. Sądzą oni, iż twierdzenie „ja i Ojciec jedno jesteśmy” oznaczało równość, a w zasadzie tożsamość natury Pana Jezusa i Ojca. W taki sposób odczytali to również Żydzi – dlatego też chwycili za kamienie chcąc Jezusa zabić. Ich zarzut miał brzmieć: „czynisz siebie Bogiem”. Do tej pory wszystko się zgadza. Problem jednak pojawia się wtedy gdy Jezus odpiera ich oskarżenie przy użyciu słów z Psalmu 82-go. Jeśli w Psalmie tym Bóg zwracał się w sposób ironiczny do ludzi, to jaki był sens zacytowania go przez Naszego Pana? Jeśli Pan Jezus zgadzał się z zarzutem Żydów odnośnie uważania siebie za Boga, to dlaczego broni się Psalmem 82-ym, w którym słowo „bóg” ma być użyte w sposób ironiczny? To nie miałoby ani żadnego sensu, ani nie byłoby żadnym argumentem broniącym Go przed oskarżającymi Żydami.
Jedynym rozsądnym wyjaśnieniem jest przyjęcie tezy, iż nasz Zbawiciel cytując słowa tego Psalmu, w sposób pozytywny stosuje elohim/theoi do ludzi. Parafrazując, mówi On: „wy oskarżacie mnie, że ja czynię siebie Bogiem, ale jest to zarzut bezpodstawny. Po pierwsze nawet gdybym nazywał siebie Bogiem nie świadczyłoby to o tym, iż uważam się za równego z Ojcem ponieważ samo zastosowanie słowa „Bóg” może odnosić się również do ludzi. Jako przykład macie swój własny Psalm, w którym taka konstrukcja właśnie występuje. Więc nawet gdybym nazwał siebie Bogiem nie świadczyłoby to jeszcze o bluźnierstwie. Natomiast do tej pory nawet nie usłyszeliście tego z moich ust. Jedyne określenie jakie stosowałem do samego siebie to Syn Boży. I za to chcecie mnie ukamienować?”.
Oczywiście, tak jak napisałem jest to parafraza, jednak na podstawie powyższych wypowiedzi Pana Jezusa trudno mi wyobrazić sobie jakąkolwiek możliwość ironicznego zastosowania słowa elohim z Psalmu 82-go. Burzyłoby to naturalną, logiczną argumentację naszego Zbawiciela zawartą w Ewangelii Jana.
Poniżej podaję ostatni z tej serii przykład nazywania stworzenia elohim:
Wj 7:1 (BW)
1. I rzekł Pan do Mojżesza: Oto ustanawiam cię bogiem (hebr. – elohim) dla faraona, a brat twój Aaron będzie twoim prorokiem.
Choć zgadzam się z tym, że można rozumieć zawarte tutaj słowo elohim metaforycznie, tym niemniej wydaje mi się, że nie ma ku temu jakichś przekonywujących argumentów. Skłonny jestem raczej przypuszczać, iż Mojżesz został tak nazwany przez Boga JHWH dlatego, iż otrzymał władzę i autorytet po to, by z Jego ramienia mógł ogłaszać faraonowi wyroki Boże. Jako taki stał się dla faraona bogiem – kimś ponad nim, występującym z mocą, władzą i autorytetem.
Fałszywi bogowie
Oprócz tekstów, które adresują słowa elohim/theos do Boga JHWH, aniołów oraz ludzi, obszerną grupą bytów w ten sposób nazwanych są bogowie fałszywi – czy to realni, upadli aniołowie, czy też wytwory ludzkiej fantazji, zarówno materialne jak niematerialne.Z jednej strony Pismo nazywa ich „bogami” ale nie w sposób pozytywny jak w przykładach powyżej tylko w sposób negatywny, nie aprobując ich uzurpacji bądź roli jaką nadał im człowiek. Poniżej przykłady:
1Krn 16:26 (BG)
26. Gdyż bogowie (hebr. – elohim) pogańscy są bałwanami; ale Pan niebiosa uczynił.2Krn 13:9 (BW)
9. Czy nie wypędziliście kapłanów Pana, potomków Aarona, i Lewitów, i nie narobiliście sobie kapłanów jak ludy innych krajów, gdzie to każdy, kto przychodzi z młodym cielcem i z siedmioma baranami, aby go wyświęcono, zostaje kapłanem tych, którzy nie są bogami (hebr. – elohim)!2Kor 4:4 (BW)
4. W których bóg (gr. – theos) świata tego zaślepił umysły niewierzących, aby im nie świeciło światło ewangelii o chwale Chrystusa, który jest obrazem Boga.Ga 4:8 (BW)
8. Lecz dawniej, gdy nie znaliście Boga, służyliście tym, którzy z natury bogami (gr. – theoi) nie są;2Krl 19:18 (BG)
18. I powrzucali bogi ((hebr. – elohim) ich w ogień; albowiem nie byli bogowie (hebr. – elohim), ale robota rąk ludzkich, drewno, i kamień; przetoż je wygubili.Iz 42:17 (BG)
17. Cofną się nazad, i zawstydzą się bardzo, którzy ufają w bałwanach rytych, którzy mówią obrazom litym: Wyście bogowie (hebr. – elohim) nasi.Flp 3:19 (BW)
19. Końcem ich jest zatracenie, bogiem (gr. – theos) ich jest brzuch, a chwałą to, co jest ich hańbą, myślą bowiem o rzeczach ziemskich.
Teksty niejednoznaczne
Zacytuję jeszcze kilka wersetów, których znaczenia nie można jednoznacznie rozstrzygnąć. Można je interpretować jako mówiące w sposób pozytywny o innych elohim (ku takiej opinii się skłaniam), można jednak również uważać, iż terminy te odnoszą się do fałszywych bóstw.
Ps 86:8 (BT)
8. Nie ma wśród bogów (hebr. – elohim) równego Tobie, Panie, ani czegoś takiego jak Twoje dzieło.Ps 136:2 (BT)
2. Chwalcie Boga nad bogami ((hebr. – elohim), bo Jego łaska na wieki.
Wnioski
Z dotychczasowej analizy możemy wyciągnąć zatem wniosek, iż Pismo używa słów el/elohim/theos do określenia:
1. Boga Najwyższego
2. istot, które otrzymały od Boga władzę i autorytet (aniołowie, ludzie)
3. istot, które uzurpują sobie prawo do posiadania władzy oraz do bycia obiektami czczenia (kultu).
4. metaforycznie elohim/theos może być każdy przedmiot posiadający władzę nad człowiekiem (pieniądze, jedzenie itp…).
Warto przy tym zauważyć, iż o ile w punktach 3 i 4 możemy mówić o fałszywych, nieprawdziwych bogach, o tyle w punktach 1 i 2 omawiane przez nas słowa miały jednoznacznie pozytywny wydźwięk. Innymi słowy, Pismo Święte nie wskazuje na to, iż mamy w tym przypadku do czynienia z elohim/theoi fałszywymi, lecz określa ich w sposób narratorski jako prawdziwych elohim/theoi, choć każdy z nich może być prawdziwym w innym znaczeniu tego słowa, odpowiednim do swojej kategorii bytów, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części artykułu. Na razie wspomnieć należy, iż widoczne jest to, że Pismo (a co za tym idzie Bóg JHWH) nie ma problemów z nazywaniem aniołów czy też ludzi elohim a jednocześnie nauczaniem ścisłego monoteizmu.
Potwierdzenie słownikowe
Słowniki biblijne potwierdzają takie zrozumienie powyższego terminu. Oto kilka cytatów:
Strong’ Hebrew and Greek Dictionaries
אלהים elohim
gods in the ordinary sense; but specifically used (in the plural thus, especially with the article) of the supreme God; occasionally applied by way of deference to magistrates; and sometimes as a superlative:–angels
…bogowie w potocznym znaczeniu; w szczególny sposób odnoszone (w liczbie mnogiej, zwłaszcza z przedimkiem) do Boga Najwyższego; w drodze szacunku okazjonalnie stosowane do sędziów; czasami do aniołów)
Brown-Driver-Briggs’ Hebrew Definitions
אלהים. elohim
1) (plural)
1a) rulers, judges (panujący, sędziowie)
1b) divine ones (boscy)
1c) angels (aniołowie)
1d) gods (bogowie)
2) (plural intensive – singular meaning)
2a) god, goddess (bóg, bóstwo)
2b) godlike one (boski)
2c) works or special possessions of God (dzieła lub właściwości Boga)
2d) the (true) God (prawdziwy Bóg)
2e) God (Bóg)
Hebrew and Chaldee Lexicon by Friedrich Gesenius
אל. – el
1) strong, mighty, a mighty one, a hero (silny, potężny, mocarz)
2) might, strenght (siła, moc)
3) God (Bóg)
4) gods (bogowie)
Świadectwa żydowskiej literatury pozabiblijnej
Pierwsze świadectwo pochodzi z pseudoepigrafów. Pseudoepigrafami Starego Testamentu nazywamy literaturę żydowską powstałą pomiędzy 200 rokiem p.n.e. a 100 rokiem n.e.. W terminologii rzymskokatolickiej występuje ona pod nazwą apokryfów. Dzieła te mają charakter religijny i zazwyczaj nieprawdziwie podpisywano ją imieniem jakiejś znanej postaci z historii biblijnej. Nie jest to literatura kanoniczna tak więc jej cytowanie nie ma oczywiście wartości „biblijnej”, jednak jest znakomitym przykładem języka używanego w ówczesnym czasie i środowisku.1.
Pokuta Adama
13. … Bóg rzekł do Michała: Oto uczyniłem Adama na podobieństwo mego obrazu.
14. Wtedy Michał wezwał wszystkich Aniołów, a Bóg rzekł do nich: Chodźcie, pokłońcie się bogu, którego stworzyłem!
Drugim przykładem, który chciałbym przytoczyć jest fragment ze zwojów znad Morza Martwego (tzw. Zwoje z Qumran). Oto co czytamy w tekście znalezionym w 11 grocie a oznaczonym 11QMelch:
„[Wyjaśnienie tego jest takie, że On] przypisze ich [[=jeńców]] Synom Niebios i dziedzictwu Melchizedeka; alb[owiem On zapewni] im [udział] w d[oli Melchize]deka, który przywróci ich tam i obwieści wolność, przebaczając im [występki] i wszelkie ich nieprawości.
A rzecz ta [wydarzy się] w pierwszym tygodniu jubileuszu, który następuje po dziewięciu jubileuszach. I Dzień Pojednania jest ko[ńcem] dziesiątego [ju]bileuszu, gdy wszyscy Synowie [Światłości] oraz ludzie z dziedzictwa Mel[chi]zedeka uzyskają przebaczenie. [A] nakaz dotyczy ich [by wypła]cić im ich nagrodę. Jest to bowiem chwila Roku Łaski dla Melchizedeka. [A o]n , swoją mocą, osądzi świętych Boga, wydając wyrok, jak napisano o nim w pieśniach Dawida, który rzekł: elohim powstaje w zgromadzeniu bogów; pośrodku bogów sąd odbywa. I odnośnie niego rzekł: (niechaj zgromadzenie ludów) powróci na wysokości ponad nimi; EL (Bóg) osądzi narody. Odnośnie zaś tego, co po[wiedział: Jak długo będziecie] sądzić niegodziwie i trzymać stronę występnych? Sela, wyjaśnienie tego dotyczy szatana i duchów jego dziedzictwa [które] zbuntowały się i odwróciły od nakazów Boga do … A Melchizedek dokona zemsty wedle osądu Boga… i wyciągnie [ich z ręku] szatana i z ręki wszystkich du[chów] jego dziedzictwa. I wszyscy bogowie [sprawiedliwości] przyjdą mu z pomocą [aby] przyglądać się z[niszczeniu] szatana.”2.
Oto jak skomentował ten fragment autor wyżej wymienionej książki:
„Autor wykorzystuje fakt, że wyraz oznaczający Boga (elohim) może być też użyty na określenie aniołów. A zatem, znajdując to słowo w wersecie Psalmu 82,1 potrafi wyjaśnić, że fragment odnosi się nie do samego Boga lecz do anioła Melchizedeka.”
Dodać można jeszcze tylko, iż wyraz został użyty nie tylko do Melchizedeka, ale również innych istot w wyrażeniu „I wszyscy bogowie sprawiedliwości przyjdą mu z pomocą…”.
Świadectwa wczesnochrześcijańskie
Nazywanie terminem elohim istot innych niż Bóg JHWH zdarzało się również w środowisku pierwszych chrześcijan. Świadczą o tym poniższe przykłady:
„Chociaż aniołowie, których tak nazywamy z uwagi na ich służbę, niekiedy w świętych pismach bywają zwani bogami, ponieważ mają boską naturę, to jednak nigdy nie znajdziesz tam nakazu, abyśmy zamiast Bogu oddawali cześć i kłaniali się istotom, które nam służą i przynoszą nam dary Boże”.3.
„Obrona tych stwierdzeń każe nam zastanowić się nad głębszą, tajemniczą nauką o bogach i panach. Pismo Boże głosi, że wielki jest Pan ponad wszystkich bogów. Nie chodzi tu jednak o bogów, którym kłaniają się poganie, bo wiadomo przecież, iż wszyscy bogowie pogańscy to demony; czytając to zdanie przywodzimy na myśl raczej tych bogów, o których zgromadzeniu wspominają pisma prorockie, oraz Boga najwyższego, który sprawuje sąd nad nimi i przydziela każdemu z nich odpowiednie zajęcie. Stanął bowiem Bóg na zgromadzeniu bogów i pośród bogów sąd odbywa; Panem nad bogami jest Bóg, który przez Syna swego zawezwał ziemię od wschodu do zachodu słońca. Nakazano nam wysławiać Boga nad bogami, a wiemy, że Bóg nie jest Bogiem umarłych, lecz żywych. […] Pismo Boże wspomina o bogach rzekomych i o bogach rzeczywistych, a Paweł nauczając o rzeczywistych i rzekomych panach stwierdza: Choć są tak zwani bogowie czy to na niebie, czy na ziemi, bo rzeczywiście jest wielu bogów i wielu panów.” 4.
Cytaty te nie wymagają komentarza. Poniżej fragment innego znanego pisarza wczesnochrześcijańskiego – Justyna Męczennika:
„Chrześcijanie są synami Bożymi.
124. A kiedy dostrzegłem, że oni się zmieszali, ponieważ powiedziałem, ze my jesteśmy synami Bożymi, uprzedziłem ich pytanie i powiedziałem: „Posłuchajcie, panowie, co Duch Święty mówi o tym ludzie, stwierdzając, że wszyscy oni są synami Najwyższego i jak to Chrystus będzie rzeczywiście obecny w ich zgromadzeniu, przeprowadzając sąd nad wszystkimi ludźmi. Te słowa zostały wypowiedziane przez Dawida i w waszej wersji brzmią następująco: «Bóg powstaje w zgromadzeniu bogów, pośrodku bogów sąd odbywa: Dokądże będziecie sądzić niegodziwie i trzymać stronę występnych? Ujmijcie się za sierotą i uciśnionym, wymierzcie sprawiedliwość nieszczęśliwemu i ubogiemu. Uwolnijcie uciśnionego i nędzarza, wyrwijcie go z ręki występnych. Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją, błąkają się w ciemnościach: cała ziemia chwieje się w posadach. Ja rzekłem: Jesteście bogami i wszyscy – synami Najwyższego. Lecz wy pomrzecie jak ludzie, jak jeden mąż, książęta, poupadacie. O Boże, powstań, odbądź sąd nad ziemią, bo wszelkie narody są Twoją własnością». Zaś w wersji Septuaginty jest to napisane tak: «Oto wy poumieracie jak ludzie i upadniecie jak jeden z książąt», dla podkreślenia nieposłuszeństwa człowieka. Mam na myśli Adama i Ewę – a upadek jednego z książąt, czyli tego, który został nazwany wężem, który spadł doprowadzając do wielkiego upadku, ponieważ zwiódł on Ewę. Jednak w mojej rozmowie nie tego zagadnienia chciałem dotykać, ale udowodnić wam, że Duch Święty wyrzuca ludziom, iż stworzeni na podobieństwo Boga, wolni od cierpień i śmierci, pod warunkiem, że będą zachowywać Jego przykazania, godni nosić imię Jego synów, stają się jednak jak Adam i Ewa, sprowadzając na siebie samych śmierć; możecie zresztą interpretować ten Psalm, jak uważacie za słuszne, mimo to jednak zostało wykazane, że wszyscy ludzie są uznani za godnych, by stać się «bogami» i mających moc, by stać się synami Najwyższego, a każdy sam przez siebie będzie osądzony i potępiony jak Adam i Ewa. Tak więc wyczerpująco udowodniłem, że Chrystus jest nazwany Bogiem.”5.
Co ciekawe, Psalm 82 posłużył Justynowi jako dowód na to, iż Pan Jezus jest nazwany Bogiem. Niezmiernie ciekawe jest to w kontekście innego fragmentu z pism Justyna:
„Spróbuję cię przekonać, skoro zrozumiałeś Pisma, że to, co mówię jest prawdą, że jest inny Bóg i Pan, poddany Stwórcy wszystkich rzeczy, który bywa też nazywany Aniołem, ponieważ ogłasza On ludziom to wszystko, co Stwórca wszystkich rzeczy – ponad którym nie ma innego Boga – pragnie im oznajmić”.6.
Dla Justyna istniał „inny Bóg i Pan” (gr. – theos kai kyrios heteros) oprócz Ojca , który był temu ostatniemu „poddany”. Tak więc możemy u Justyna dość jasno zauważyć używanie terminu theos w stosunku do Boga, Pana Jezusa oraz wierzących ludzi. Wszystko to jak najbardziej w pozytywnym kontekście, choć oczywiście w różnych znaczeniach.
W świetle przytoczonych faktów trudno uznać za zaskakujące słowa jednego z najbardziej znanych badaczy twórczości wczesnochrześcijańskiej:
„Sam termin Bóg nie był zresztą jednoznaczny, ani w Biblii, ani w potocznym języku greckim. W Nowym Testamencie znaczenie tego słowa było determinowane rodzajnikiem. W J1,1 Bóg w sensie Boga Ojca występuje z rodzajnikiem (ho theos), a na określenie Słowa, które było Bogiem – bez rodzajnika (theos). Użycie słowa Bóg dla kogoś innego niż Bóg Najwyższy nie było więc czymś nadzwyczajnym, co przeczyłoby monoteizmowi i stawiałoby tego kogoś na równym z Bogiem poziomie. Dlatego też Filon Aleksandryjski może powiedzieć że stworzony przez Boga Logos jest Bogiem, ale tylko jakby relatywnie, dla nas niedoskonałych, nie w sensie absolutnym. Zresztą, pisze Filon, słowem Bóg można określać Logos, nie rezerwując go ściśle dla Boga Stwórcy, gdyż i tak żaden termin wprost Mu nie odpowiada: Byt Najwyższy może tylko Być, a nie być nazywany. Przy względności i wieloznaczności słowa Bóg określanie nim Syna Bożego nie musiało jeszcze oznaczać zrównania Go z Ojcem, ani zakładać współwieczności Ojca i Syna.”7.
Pan Jezus jako theos/elohim
Pora więc zadać sobie ważne pytanie: czy w świetle podanych powyżej faktów, nazwanie Jezusa Bogiem było równoznaczne z uznawaniem Go za równorzędną z Ojcem, drugą osobę odwiecznej Trójcy? Czy oznacza to, że Pan Jezus będąc nazwany Bogiem jest tym jednym Bogiem JHWH? Mogłoby tak być gdyby nie fakt, iż Pismo odróżnia nie tylko Ojca od Syna jako osobę od osoby, ale również Ojca jako Boga, od Syna jako Boga. Mało tego, pomimo tego, iż Syn nazwany jest theos a więc Bóg, to jednak z Biblii jasno wynika, iż ma on nad sobą swojego theos – którym oczywiście jest jego Ojciec. Poniżej dowody.
Hbr 1:7-9 BW
7. O aniołach wprawdzie mówi: Aniołów swych czyni On wichrami, A sługi swoje płomieniami ognia;
8. Lecz do Syna: Tron twój, o Boże (ho theos), na wieki wieków, Berłem sprawiedliwym berło Królestwa twego.
9. Umiłowałeś sprawiedliwość, a znienawidziłeś nieprawość: Dlatego namaścił cię, o Boże (ho theos), Bóg twój (ho theos sou) olejkiem wesela jak żadnego z towarzyszy twoich.Obj 3:11-12 BW
11. Przyjdę rychło; trzymaj, co masz, aby nikt nie wziął korony twojej,
12. Zwycięzcę uczynię filarem w świątyni Boga mojego i już z niej nie wyjdzie, i wypiszę na nim imię Boga mojego, i nazwę miasta Boga mojego, nowego Jeruzalem, które zstępuje z nieba od Boga mojego, i moje nowe imię.Mi 5:1-3 BW
1. Ale ty, Betlejemie Efrata, najmniejszy z okręgów judzkich, z ciebie mi wyjdzie ten, który będzie władcą Izraela. Początki jego od prawieku, od dni zamierzchłych.
2. Dlatego wyda ich aż do czasu, gdy ta, która ma porodzić, porodzi. Potem reszta jego braci wróci do synów Izraela.
3. Będzie stał mocno i będzie pasł w mocy Pana, w chwale imienia Pana, swojego Boga (elohim). Wtedy będą mieszkać w spokoju, gdyż jego moc będzie sięgać aż po krańce ziemi.
W wielu innych miejscach Pism możemy znaleźć określenia mówiące o tym, iż Ojciec jest dla Jezusa jego Bogiem. Brak jednak tekstów odwrotnych, czyli mówiących o tym, iż Jezus jest dla Ojca jego Bogiem. Znamienne. Szczerze mówiąc, wersetów wskazujących na poddaństwo Syna względem Ojca jest w Biblii mnóstwo. Będzie to jeszcze przedmiotem analizy w oddzielnym opracowaniu.
A zatem, według Pism Ojciec jest nazwany Bogiem i Jezus jest nim nazwany. Jednakże nie chodzi o tego samego Boga ale raczej o dwie istoty, z których jedna jest nadrzędna w stosunku do drugiej. Ta jedna jest dawcą życia i istnienia dla wszystkich innych – w tym dla Syna. Tylko jednej z tych osób należy się absolutnie najwyższa cześć. Tylko jedna jest owym „jednym” i „jedynym” Bogiem JHWH. Tą istotą jest oczywiście nasz niebiański Ojciec, któremu my zawdzięczamy wszystko, ale też któremu Pan Jezus zawdzięcza również wszystko.
Ale przecież jest tylko jeden Bóg…
Oczywiście w tym miejscu powstaje pytanie, czy wierzącego w to, iż istnieje we wszechświecie całkiem sporo istot, które mogą być w świetle Pisma nazwani bogami, można uważać za monoteistę? Dla większości trynitarian odpowiedź jest oczywista – nie . Dla nich – istnieje tylko jeden, jedyny Bóg – istota składająca się z trzech równorzędnych we wszystkich atrybutach osób, która jedynie może być nazwana theos/elohim. Wszyscy inni bogowie to według trynitarian bogowie fałszywi. Jako dowód przedstawia się zazwyczaj kilka wersetów biblijnych – dwa z nich zacytuję jako dobrych reprezentantów tego argumentu.
Iz 43:10 BW
10. Wy jesteście moimi świadkami mówi Pan – i moimi sługami, których wybrałem, abyście poznali i wierzyli mi, i zrozumieli, że to Ja jestem, że przede mną Boga nie stworzono i po mnie się go nie stworzy.Iz 45:21 BW
21. Zapowiedzcie i przedstawcie sprawę, niech także wspólnie się naradzą! Kto od dawien dawna to przepowiedział, kto od dawien dawna zwiastował? Czy nie Ja, Pan, poza którym nie ma Boga? Oprócz mnie nie ma żadnego boga sprawiedliwego i wybawiciela.
Rozumowanie trynitarian jest oczywiste: jest tylko jeden Bóg i poza nim nie ma żadnego innego. W związku z tym każda inna istota poza JHWH, która została nazwana elohim/theos jest bogiem fałszywym, uzurpatorem. Oczywiście takie stanowisko zupełnie ignoruje fakty, o których wspominałem wcześniej – nazywania w taki sposób innych istot w sensie jak najbardziej pozytywnym. Przyczyną tego jest konsekwentne nie zwracanie uwagi na to, iż słowa mają często różne znaczenie i właśnie taka sytuacja występuje w przypadku terminów elohim/theos. Mogą one oznaczać kogoś wielkiego, potężnego, obdarzonego mocą i autorytetem, mogą oznaczać także Stwórcę i źródło istnienia wszystkiego co poza Nim, nie mającego początku, absolutnego władcę całego wszechświata. I to właśnie w tym drugim znaczeniu Bóg jest jeden i tylko jeden, a poza Nim nie ma żadnego innego. W tym pierwszym zaś – jak najbardziej mamy do czynienia z innymi elohim/theos. W tym, z Jednorodzonym Bogiem (gr. – ho monogenes theos). Poniżej ilustracja naszej argumentacji, bazująca właśnie na rozróżnianiu znaczeń słów.
J 8:39-41 BW
39. Odpowiadając, rzekli mu: Ojcem naszym jest Abraham. Jezus im rzecze: Jeżeli jesteście dziećmi Abrahama, spełniajcie uczynki Abrahama.
40. Lecz teraz chcecie zabić mnie, człowieka, który wam mówił prawdę, którą usłyszałem od Boga: Abraham tego nie czynił.
41. Wy spełniacie uczynki swojego ojca. Na to mu rzekli: My nie jesteśmy zrodzeni z nierządu; mamy jednego (gr. – hena) Ojca, Boga.
Zacznijmy od wersetu ostatniego. Żydzi oświadczają, iż mają jednego Ojca – Boga. Czy to oznacza, że nie mogli oni nikogo innego nazwać „ojcem” skoro mają go tylko „jednego? Raczej nie – wszak dwa wersety wcześniej sami Żydzi przyznają, iż oprócz tego jednego Ojca – Boga, mają jeszcze innego – Abrahama. Czy mamy zatem do czynienia ze sprzecznością? Oczywiście, że nie, ponieważ w tych dwóch omówionych przypadkach znaczenie słowa „ojciec” było odmienne. W pierwszym, Abraham był ojcem w znaczeniu cielesnego przodka narodu Izraelskiego W drugim, Najwyższy Bóg JHWH był ich Ojcem w znaczeniu Stworzyciela oraz założyciela Izraela, a także jego opiekuna oraz wychowawcy.
Kolejny przykład:
1Tm 6:15-16 BW
15. Które we właściwym czasie objawi błogosławiony i jedyny władca (gr. – monos dynastes), Król królów, Pan panów,
16. Jedyny (gr. – monos), który ma nieśmiertelność, który mieszka w światłości niedostępnej, którego nikt z ludzi nie widział i widzieć nie może; jemu niech będzię cześć i moc wieczna. Amen.
Werset ten dotyczy Boga Ojca. O nim napisane jest, iż jest jedynym który posiada nieśmiertelność. Ale czy rzeczywiście? Przecież każdy trynitarz wierzy, iż oprócz Ojca nieśmiertelność posiada także Syn, nie mówiąc już o Duchu Świętym. Oprócz tego (w związku z tym, iż trynitarianie są najczęściej zwolennikami nieśmiertelności duszy) wierzą oni, iż wszyscy zbawieni od czasów śmierci Jezusa otrzymują po śmierci również nieśmiertelność. Zatem sami muszą przyznać, iż nieśmiertelność o której mowa w powyższych wersetach musi być znaczeniowo odmienna od nieśmiertelności jaką ma/miał posiadać Kościół.
Również termin „władca” (gr. – dynastes) Pismo odnosi do innej osoby niż Bóg osoby, pomimo tego, iż w powyższym wersecie ten właśnie Bóg został nazwany jedynym (gr. – monos) władcą.
Dz 8:27 BW
27. I powstawszy, poszedł. A oto Etiopczyk, eunuch, dostojnik (gr. – dynastes) królowej etiopskiej Kandaki, który zarządzał jej wszystkimi skarbami, a przyszedł do Jerozolimy, aby się modlić, (BW)
Oczywistością zatem jest to, iż termin „władca” występuje w obu tekstach w innych znaczeniach. Kolejne przykłady:
Mt 23:8 BW
8. Ale wy nie pozwalajcie się nazywać Rabbi, bo jeden (gr. – heis) tylko jest – Nauczyciel (gr. – didaskalos) wasz, Chrystus, a wy wszyscy jesteście braćmi.
A jednak:
Dz 13:1 BW
1. W Antiochii, w tamtejszym zborze, byli prorokami i nauczycielami (gr. – didaskaloi): Barnaba i Symeon, zwany Niger, i Lucjusz Cyrenejczyk, i Manaen, który się wychowywał razem z Herodem tetrarchą, i Saul.1Kor 12:28 BW
28. A Bóg ustanowił w kościele najpierw apostołów, po wtóre proroków, po trzecie nauczycieli (gr.-didaskalous), następnie moc czynienia cudów, potem dary uzdrawiania, niesienia pomocy, kierowania, różne języki.
Skoro zatem jest tylko jeden nauczyciel, to czy świadczy to o tym, iż wszyscy inni to fałszywi nauczyciele, czy też raczej o tym, iż takie samo słowo zostało użyte w różnych znaczeniach?
Mt 23:9 BW
9. Nikogo też na ziemi nie nazywajcie ojcem (gr. – patera) swoim; albowiem jeden (gr. – heis) jest Ojciec (gr. – pater) wasz, Ten w niebie.
W porównaniu z:
Rz 4:1 BG
1. Cóż tedy, rzeczemy, znalazł Abraham, ojciec (gr. – patera) nasz według ciała?1Kor. 4:15
15. Bo choćbyście mieli dziesięć tysięcy nauczycieli w Chrystusie, to jednak ojców (gr. – pateras) macie niewielu; wszak ja was zrodziłem przez ewangelię w Chrystusie Jezusie.
Podobnych przykładów można podać dużo więcej, myślę jednak, że te powyższe wystarczą aby wyciągnąć właściwe wnioski. Trudno jest uciec od konkluzji, że jeśli Biblia stosuje jakiś termin do danej osoby – nawet wówczas gdy czasami towarzyszy mu kontekst wyłącznej przynależności owego terminu do tej osoby – to jednak zdarza się, że ta wyłączność dotyczy ściśle określonego znaczenia danego słowa, a nie całej jego treści (sumy znaczeń).8. To samo słowo jednak, gdy użyte jest w innym kontekście i w innym znaczeniu, może być zastosowane do kogoś innego. Dokładnie taka sytuacja występuje w przypadku terminów elohim/theos, jak wykazano w niniejszym artykule. W związku z tym, wszędzie tam gdzie w Piśmie mowa jest o „jednym Bogu”, „jedynym Bogu”, bądź „jedynym prawdziwym Bogu”, należy rozumieć to w kontekście całej Biblii, mianowicie, iż jest jeden, jedyny, prawdziwy Stwórca wszystkich rzeczy – Ojciec całego stworzenia. Jedyny Bóg wiecznie istniejący, źródło istnienia i życiodawca wszystkich istot, absolutnie suwerenny, obdarzony absolutną pełnią mocy. W takim znaczeniu – nie ma żadnego innego Boga. W takim znaczeniu – nigdy się takiego Boga nie stworzy ani nigdy on nie był stworzony. I tak należy rozumieć biblijne ujęcie monoteizmu.
Czy Pan Jezus jest prawdziwym Bogiem?
To pytanie często pada i wynika najczęściej z niezrozumienia tego o czym pisałem powyżej. Bywa, że unitarianin staje w obliczu twardego stanowiska oponenta żądającego odpowiedzi na pytanie: „czy Pan Jezus jest dla Ciebie Bogiem prawdziwym czy fałszywym”? Oczywiście jest to pytanie z rodzaju: czy przestałeś już bić swoją żonę? Każda odpowiedź wydaje się zła. Jednak przyczyną tego jest fałszywa dychotomia, ponieważ nie istnieje tylko dwoista kategoria theos/elohim, mianowicie Bóg prawdziwy i bogowie fałszywi. Tak samo jak nie istnieją tylko dwie kategorie nauczycieli: prawdziwy (Pan Jezus) oraz fałszywi. Gdyby tak było, apostoł Paweł musiałby być nazwany fałszywym nauczycielem (skoro jest tylko „jeden” a cała reszta to fałszywi). W przypadku tak postawionego pytania najlepiej zamiast odpowiedzi zadać pytającemu podobne pytanie: czy apostoł Paweł jest prawdziwym nauczycielem czy fałszywym? Jeśli odpowiedź padnie, że prawdziwym, to należy po prostu zapytać jak to możliwe, skoro jest tylko jeden prawdziwy? Zazwyczaj każdy rozsądny człowiek zauważy, że termin „nauczyciel” nie jest jednoznaczny. To dobra podstawa do tego, by przedstawić unitariańską, biblijną odpowiedź na zadane pytanie. A brzmi ona prosto – Pan Jezus jest prawdziwym jednorodzonym Bogiem. Jest prawdziwym Bogiem w znaczeniu bycia istotą obdarowaną przez Ojca podobną do niego naturą, władzą, mocą i panowaniem nad całym wszechświatem (za wyjątkiem panowania nad Ojcem), godnym naszej czci, modlitw i uwielbienia. Nie jest jednak Bogiem JHWH – tym jest jedynie Ojciec.
1Kor 8:5-6 BT
5. A choćby byli na niebie i na ziemi tak zwani bogowie – jest zresztą mnóstwo takich bogów i panów –
6. dla nas istnieje tylko jeden Bóg, Ojciec, od którego wszystko pochodzi i dla którego my istniejemy, oraz jeden Pan, Jezus Chrystus, przez którego wszystko się stało i dzięki któremu także my jesteśmy.
Przypisy
1. Cytat ów pochodzi z książki „Apokryfy Starego Testamentu”, opracowanej przez ks. Ryszarda Rubinkiewicza, a wydanej przez Oficynę Wydawniczą Vocatio.
2. James C.VanderKam, „Manuskrypty znad Morza Martwego”, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 1996, str. 61.
3. Orygenes, „Przeciw Celsusowi”, Wydanie II, ATK Warszawa 1986, II,4, str 249
4. Orygenes, „Przeciw Celsusowi”, Wydanie II, ATK Warszawa 1986, VIII,3.4, str. 384.
5. Justyn Męczennik, „Dialog z Żydem Tryfonem”, rozdz. 124, w opracowaniu ks. Jarosława Brylowskiego. Adres internetowy: http://www.pgsiedlce.diecezja.gda.pl/dokumenty/justyn4.htm
6. Justyn Męczennik, „Dialog z Żydem Tryfonem”, rozdz. 56, w opracowaniu ks. Jarosława Brylowskiego. Adres internetowy: http://www.pgsiedlce.diecezja.gda.pl/dokumenty/justyn4.htm
7. Henryk Pietras SJ, „Trójca Święta, Tertulian – Przeciw Prakseaszowi, Hipolit – Przeciw Noetosowi”, Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, Kraków 1997, str. 8.
8. Więcej na ten temat w artykule 1Kor. 8:6 – jeden Bóg, jeden Pan
1 komentarz
Robert · 22 września, 2024 o 11:43 am
Znakomity artykuł. Pewnie ma i swoje ułomności. Jednego co w nim brakuje, to odniesienie do
1 J 5:19 jako dowodu [czy rzekomego, warto wykazać] przypisującego synowi istnienie jako „prawdziwy theos”.
???
Możliwość komentowania została wyłączona.