Początek stworzenia Bożego (Obj 3:14)

Obj 3:14 (BW)
14. A do anioła zboru w Laodycei napisz: To mówi Ten, który jest Amen, świadek wierny i prawdziwy, początek stworzenia Bożego:

Bardzo często unitarianie wierzący w preegzystencję Pana Jezusa przywołują powyższy fragment w celu udowodnienia tego, iż Syn Boży został powołany do istnienia chronologicznie jako pierwsza istota. Wydawałoby się bowiem, że najbardziej naturalne zrozumienie wypowiedzi apostoła Jana prowadzi nas w takim właśnie kierunku. Jednakże osoby wierzące w Trójcę i, co za tym idzie, w wieczną i pozbawioną początków egzystencję Słowa, interpretują treści zapisane w Obj 3:14 w sposób odmienny. Zwracają one uwagę na fakt, że słowo ἀρχὴ (arche), oddane w tym fragmencie jako „początek”, niekoniecznie należy rozumieć jako wskazujące na to, iż Syn stał się chronologicznie pierwszą z powołanych do życia Bożych istot, lecz raczej na to, iż jest On źródłem, przyczyną Bożego stworzenia.1 Innymi słowy, nie był On pierwszym ze stworzeń, lecz to On właśnie zapoczątkował Boże stworzenie. Można także spotkać się z twierdzeniem, że zwrot użyty w Obj 3:14 należy tłumaczyć nie jako „początek Bożego stworzenia” lecz jako „władca Bożego stworzenia”. Tą ostatnią wykładnię przyjmuje między innymi David Stern w swym Komentarzu Żydowskim do Nowego Testamentu. Znaleźć ją można także w takich przekładach jak Young’s Literal Translation, New International Version czy też Bible in Basic English. Jest to również najpowszechniejsza wykładnia stosowana przez unitarian socyniańskich, zaprzeczających preegzystencji Bożego Syna.

Trzeba uczciwie przyznać, że wszystkie trzy interpretacje znajdują swoje potwierdzenie słownikowe i zgodne są z zasadami greckiej gramatyki, stąd nie można zarzucić żadnej ze stron jakiejś celowej i świadomej manipulacji tekstem. Nie ulega jednak wątpliwości, że te zrozumienia (a przynajmniej dwa pierwsze z nich) wykluczają się wzajemnie, natomiast natchnione Słowo w takim przypadku musiało mieć w zamierzeniu Bożym jedną i niesprzeczną wykładnię. W związku z tym warto zastanowić się nad pytaniami: które znaczenie tego słowa byłoby w naszym przypadku najwłaściwsze i jakie w tym konkretnym miejscu przypisał mu boski Autor? Jaki sens przybiera słowo arche w innych miejscach Nowego Testamentu i co mówią nam w tej sprawie podobne konstrukcje gramatyczne, w których, tak jak ma to miejsce w Obj 3:14, słowo arche występuje razem z rzeczownikiem w genetivie? Spróbujmy pochylić się nad tymi pytaniami ponieważ mogą nam one pomóc w prawidłowym zrozumieniu omawianego wersetu.

Należałoby zacząć od uwagi, że termin arche występuje w Nowym Testamencie 56 razy2. W Biblii Warszawskiej3 zostało ono przetłumaczone w następujący sposób:

• początek (39 razy) – Mt 19:4, 8; 24:8, 21; Mk 1:1; 10:6; 13:8, 19; Łk 1:2; J 1:1, 2; 6:64; 8:25 (BG); 8:44; 15:27; 16:4; Dz 11:15; 26:4; Flp 4:15; Kol 1:18; 2Tes 2:13; Hbr 1:10; 3:14; 6:1; 7:3; 1J 1:1; 2:7, 13, 14; 2:24 (2 razy); 3:8, 11; 2J 1:5, 6; Obj 1:8; 3:14; 21:6; 22:13;

• pierwszy (2 razy) – J 2:11; Hbr 5:12;

• pierwszy stan (1 raz) – Jud 1:6 (BG);

• najpierw (1 raz) – Hbr 2:3;

• rogi (2 razy) – Dz 10:11; 11:5;

• urzędy (1 raz) – Łk 12:11;

• władza (1 raz) – Łk 20:20;

• nadziemska władza (6 razy) – Ef 1:21; 3:10; 6:12; Kol 1:16; 2:10, 15;

• zwierzchność (2 razy) – 1Kor 15:24; Tt 3:1;

• potęgi niebieskie (1 raz) – Rz 8:38;

Generalnie naszą listę możemy podzielić na dwie części – pierwsza to te fragmenty, w których archē ma znaczenie „początku” (45 wystąpień)4 oraz druga, w której przybiera ono sens „władzy, zwierzchności” (11 wystąpień). Warto przy tym zauważyć, że praktycznie w żadnym przypadku nie możemy bezspornie wskazać na użycie tego wyrazu w Nowym Testamencie w znaczeniu źródła, przyczyny. Jedynymi fragmentami zawierającymi arche, w których istnieje możliwość rozumienia tego słowa w wyżej wymienionym sensie są wersety z Obj 1:8, 21:6 oraz 22:13 określające Boga jako „początek (arche) i koniec”. Jednakże nie są to teksty na tyle jednoznaczne, by mogły posłużyć jako rozstrzygający argument. Równie dobrze Bóg może być w tych miejscach opisywany terminami „początek (arche) i koniec” w znaczeniu pierwszej i ostatniej istoty istniejącej od wieczności, będąc samoistną naturą, niezrodzoną oraz niestworzoną.

Również użyta konstrukcja gramatyczna (wyraz arche występujący z następującym po nim rzeczownikiem w genetivie) rzuca nam nieco światła na znaczenie rozważanego przez nas tekstu. Otóż we wszystkich innych przypadkach użycia jej w Nowym Testamencie, nigdy nie wskazuje ona na znaczenie arche jako pierwszej przyczyny, źródła czegoś, co dalej określane jest przez genetivus.5 Nigdy też nie wskazuje na władcę, lecz we wszystkich takich miejscach arche oznacza początek (w znaczeniu: pierwszy z serii). Co jednak wydaje się istotniejsze, w owej konstrukcji treść ukryta pod słowem arche zawsze zawiera się w czymś, co jest określane przez rzeczownik występujący w genetivie. Poniżej przedstawiam wszystkie takie nowotestamentowe występowania:

Mt 24:8 (BW)
8. Ale to wszystko dopiero początek boleści (arche odinon).

Wojny, powstanie narodów przeciwko narodom, królestw przeciwko królestwom oraz trzęsienia ziemi, zostały określone jako początek boleści (arche odinon), a więc boleści pierwsze w kolejności. Ten początek (arche) jest częścią boleści (odinon), i w nich się zawiera.

Mk 1:1 (BW)
1. Początek ewangelii (arche tou euaggeliou) o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym,

Arche ponownie występuje tu w znaczeniu “pierwszy w kolejności”. Pierwsze zapisy ewangelisty Marka o Jezusie to „początek”. Zawierają się one w słowie „ewangelia” będąc jej pierwszą, początkową częścią.

Mk 13:8 (BW)
8. Powstanie bowiem naród przeciwko narodowi i królestwo przeciwko królestwu i będą miejscami trzęsienia ziemi, będzie głód. To jest początek boleści (arche odinon).

Analogicznie jak w przypadku Mt 24:8.

Mk 13:19 (BW)
19. Albowiem dni owe będą taką udręką, jakiej nie było aż dotąd od początku stworzenia (arches ktiseos), którego dokonał Bóg, i jakiej już nie będzie.

Arche w znaczeniu początku stworzonego wszechświata, fragmentu należącego do większej całości czasoprzestrzeni.

J 2:11 (BT V)
11. Taki to początek znaków (archen ton semeion) uczynił Jezus w Kanie Galilejskiej. Objawił swoją chwałę i uwierzyli w Niego Jego uczniowie.

Znak w Kanie Galilejskiej był pierwszym z cudów Pana Jezusa i jako taki zawierał się w zbiorze wszystkich znaków przezeń uczynionych.

Flp 4:15 (BT V)
15. Wy, Filipianie, wiecie przecież, że na początku [głoszenia] Ewangelii (arche tou euaggeliou), gdy opuściłem Macedonię, żaden z Kościołów poza wami jednymi nie prowadził ze mną otwartego rachunku przychodu i rozchodu

Początkowy okres czasu głoszenia przez Pawła ewangelii Chrystusowej – część większej całości.

Hbr 3:14 (VNT)
14. Uczestnikami bowiem Pomazańca staliśmy się, jeśli właśnie początek ufności (ten archen tes hypostaseos) aż do końca mocnym zatrzymamy.

W znaczeniu ufności, przekonania, przeświadczenia,6 które miało się na „początku”, czyli w początkowym okresie chrześcijańskiego życia, ale które jest częścią całego poświęconego życia mającego trwać aż „do końca”.

Hbr 5:12 (VNT)
12. I bowiem, będąc zobowiązani, (by) być nauczycielami przez (ten) czas, znowu potrzebę macie (by) nauczać was ktoś elementów początku słów Boga (tes arches ton logion tou Theou) i staliście się potrzebę mającymi mleka, [i] nie twardego pokarmu.”

Kontekst świadczy o tym, że autorowi Listu do Hebrajczyków chodziło o pierwsze, główne prawdy chrześcijańskiej ewangelii, czego dowodzi wspomniany kontrast pomiędzy mlekiem a twardym pokarmem. Te początkowe i podstawowe nauki są oczywiście częścią całości chrześcijańskiego nauczania.

Powyższy werset jest bardzo interesujący jeszcze z innego powodu. Jego konstrukcja gramatyczna jest w zasadzie kopią tej, która występuje w Obj 3:14. Spójrzmy uważnie na poniższe porównanie:

Podobieństwa nie sposób nie zauważyć…

Hbr 6:1 (BW)
1. Dlatego pominąwszy początki nauki o Chrystusie (tes arches tou Christou logon), zwróćmy się ku rzeczom wyższym, nie powracając ponownie do podstaw nauki o odwróceniu się od martwych uczynków i o wierze w Boga

Wymowa tego wersetu jest analogiczna do poprzedniego. Początki nauki są pierwszymi, z którymi zapoznaje się chrześcijanin, i oczywiście stanowią one część wszystkich nauk związanych z Chrystusem.

Hbr 7:3
3. Bez ojca, bez matki, bez rodowodu, nie mający ani początku dni (archen hemeron), ani końca życia, lecz podobny do Syna Bożego, pozostaje kapłanem na zawsze.

Mowa o Melchizedeku będącym typem na Pana Jezusa. „Początek dni” to w tym przypadku czas narodzin, wchodzący oczywiście w skład całego życia danych jednostek. Również w tym przypadku mamy do czynienia ze znaczeniem identycznym jak w poprzednio omówionych wersetach..

2P 3:4 (BW)
4. I mówić: Gdzież jest przyobiecane przyjście jego? Odkąd bowiem zasnęli ojcowie, wszystko tak trwa, jak było od początku stworzenia.

Znaczenie tego tekstu jest tożsame z tym, które występowało w komentowanym już wersecie z Ewangelii Marka 13:19. To był ostatni fragment Nowego Testamentu, w którym mieliśmy do czynienia z konstrukcją arche z genetivem.7 W każdym z nich mieliśmy do czynienia z tą samą sytuacją: treść ukryta w słowie arche jest częścią rzeczownika występującego w genetivie. W Nowym Testamencie jest to reguła, od której nie ma wyjątku.

Wnioski

Jakie można wyciągnąć wnioski z dotychczasowych rozważań? Oczywiście, tak jak wspomniałem wcześniej, zdaję sobie w pełni sprawę z tego, iż wymowa Obj 3:14 nie jest jednoznaczna. Należy uznać możliwość obrony go przez trynitarian poprzez zastosowanie innych od „ariańskich”, lecz jak najbardziej słownikowych, znaczeń słowa arche. Wydaje mi się jednak, iż warto być uczciwym względem samego siebie i zadać sobie pytanie, dlaczego uważam, że znaczenie, ku któremu się skłaniam, jest w tym przypadku najlepsze? Uznając prawo każdego do osobistej decyzji, podam powody, dlaczego, moim zdaniem oczywiście, interpretacja „ariańska” wydaje mi się najbardziej przekonująca.

1. Choć językoznawcy są w zasadzie zgodni co do tego, iż arche może oznaczać a) początek, b) źródło/przyczynę bądź c) władcę, tym niemniej nie można w Nowym Testamencie udokumentować w sposób bezdyskusyjny ani jednego przypadku użycia tego słowa w znaczeniu źródła czy też pierwszej przyczyny”. Tak jak wspomniałem, wersety z Księgi Objawienia 1:8; 21:6; 22:13 można przedstawić jako argumenty, jednakże ich wymowa nie jest jednoznaczna – stąd trudno te teksty uznać za przekonujące dowody. W przeciwieństwie do tego, istnieje duża ilość świadectw biblijnych, przemawiających za rozumieniem arche jako czegoś/kogoś pierwszego w kolejności i/lub zawierającego się w całości czegoś, co jest określone przez rzeczownik występujący w genetivie, oraz cztery razy mniej przypadków użycia tego wyrazu w znaczeniu władza/zwierzchność. To sprawia, że w przypadku interpretacji Obj 3:14, najbardziej uczciwym stanowiskiem jest przyjęcie znaczenia arche albo jako początku, albo też jako władcy. „Pierwsza przyczyna, źródło” byłoby wyjątkiem możliwym, choć mało prawdopodobnym, z racji opisanych powyżej.

2. Gdy zawęzimy zakres poszukiwań znaczenia arche do konstrukcji arche +genetivus, prawdopodobieństwo „ariańskiego” zrozumienia Obj 3:14 wzrośnie, albowiem w tego rodzaju przypadkach, w Nowym Testamencie zawsze archē przyjmuje znaczenie czegoś lub kogoś pierwszego w kolejności, a dodatkowo treść pod tym słowem ukryta jest zawsze częścią treści wyrażonej przez rzeczownik występujący w genetivie.

3. Oprócz Obj 3:14, w Nowym Testamencie mamy do czynienia dwukrotnie z użyciem arche wraz z terminem stworzenie (ktisis) – w Ewangelii Marka 13:19 oraz 2P 3:4. Oba występowania popierają „ariańskie” spojrzenie na Obj 3:14.

4. W Nowym Testamencie na określenie „władcy”, „księcia” występuje greckie słowo archōn. Właśnie tego słowa używa również apostoł Jan gdy ma na myśli „władcę”. Stosuje je w następujących miejscach swych pism: J 3:1; 7:26; 7:48; 12:31, 42; 14:30; 16:11; Obj 1:5. Uważam więc za mało prawdopodobne (choć naturalnie możliwe), by właśnie w jednym miejscu (Obj 3:14) uczynił wyjątek i użył innego słowa.

To wszystko sprawia, że „ariańska” wykładnia Obj 3:14 przedstawia się jako dużo mocniej umocowana w przekazie biblijnym niż interpretacja trynitarna czy też socyniańska. Wydaje się, że do takiego spojrzenia przyznają się również autorzy tak renomowanego i znanego dzieła jak A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, którzy w trzecim wydaniu uaktualniają poprzednią wersję. Zmieniają oni zdanie co do możliwości znaczenia Obj 3:14 jako odnoszącego się do Chrystusa, w rozumieniu istoty stworzonej. W poprzedniej edycji taka interpretacja określana była jako possible („możliwa”), w obecnej zaś jako probable („prawdopodobna”).8

Zdaję sobie sprawę, że w Biblii znajdujemy teksty o różnym stopniu możliwości interpretacyjnych. Są fragmenty, które nie podlegają dyskusji ze względu na swą jednoznaczność, są też takie, co do których jesteśmy mniej pewni. W takim przypadku, co najwyżej, możemy przedstawić przesłanki, które przekonują nas do prawdziwości danej interpretacji, zauważając przy tym i szanując argumenty strony przeciwnej. Z takiego też założenia wyszedłem przy opracowywaniu tematu dotyczącego Obj 3:14. Zdając sobie sprawę z wieloznaczności terminu arche, interesowało mnie raczej zbadanie najbardziej prawdopodobnego rozumienia Obj 3:14. Osobiste wnioski, jak zawsze, należą do Czytelnika.

Przypisy

1 Takie znaczenie przypisuje temu tekstowi między innymi William MacDonald. Zob. W. MacDonald, Komentarz biblijny do Nowego Testamentu, str. 1029.

2 W Septuagincie zaś w 160 wersetach

3 W przypadku J 8:25 oraz Judy 6 Biblia Warszawska oddaje tekst zupełnie nieczytelnie, dlatego w tych miejscach posłużyłem się przekładem Biblii Gdańskiej.

4 Wliczyłem tu także teksty z J 2:11; Hbr 5:12; Hbr 2:3, które w wielu przekładach oddawane są jako „początki” właśnie, a także Dz 10:11; 11:5, ponieważ rogi płótna są jego początkami. W tej liście znajduje się także List Judy 1:6 choć w tym przypadku interesujące nas słowo można oddać zarówno w sensie początku (stan, który upadli aniołowie mieli pierwotnie, na początku), jak i w znaczeniu władzy, panowania (zob. VNT).

5 Również w Septuagincie trudno znaleźć takie jednoznaczne zastosowanie. Psalm 137:6 (LXX – 136:6) tłumaczony jest przez Vocatio: „… i gdybym nie stawiał Jeruzalem jako podstawy swego szczęścia”. Brenton tłumaczy frazę arche tes eufrosynes jako „the chief of my joy”, a Apostolic Bible Polyglot – „the beginning of my gladness”. Jeruzalem może więc być początkiem i najważniejszą „częścią” radości psalmisty. Analogicznie w Ps 119:160 (LXX – 118:160) oraz w Prz 1:7. W tym pierwszym tekście prawda jest „początkiem słów” Boga („the beginning of your words” – APB, „the beginning of thy words” – Brenton). „Prawdę” można tu rozumieć rzeczywiście jako źródło i podstawę do wypowiadanych przez Boga słów, ale także jako stwierdzenie, iż od początku wypowiadanych przez Boga słów, są one prawdziwe. W tym drugim fragmencie bojaźń jest początkiem mądrości, ponieważ pierwszym i podstawowym elementem mądrości człowieka jest oczywiście bojaźń Pańska.

6 Takie między innymi znaczenie słowa hypostasis podaje ks. Remigiusz Popowski w swoim Wielkim słowniku grecko-polskim Nowego Testamentu.

7 Nie jestem przekonany, że w Łuk. 20:20 mamy do czynienia z omawianą sytuacją, stąd nie umieściłem tego tekstu na mej liście. Arche oznacza w tym miejscu zwierzchność i moim zdaniem nie należy tego słowa łączyć z następującym po nim wyrażeniem eksousia tou hegemonos („władza namiestnika”), które występuje tu autonomicznie.

8 Zob. G. Stafford,  Jehovah’s Witnesses Defended. An Answer to Scholars and Critics, Revised Third Edition, str. 419.